Từ cây cà phê, nghĩ về ngành trồng trọt

Trong những năm qua, ngành nông nghiệp đã khẳng định được vai trò quan trọng của mình, với vị thế có thứ hạng trong khu vực và thế giới, trong đó trồng trọt luôn thể hiện vai trò đặc biệt quan trọng.

Nói tới trồng trọt, chúng ta cần nhắc tới 3 yếu tố tiên quyết của nó, đó là kinh tế, xã hội và môi trường. Trồng trọt luôn giữ tỷ trọng lớn, khoảng 50% đóng góp GDP của ngành nông nghiệp, trước kia còn cao hơn. Thứ hai, vấn đề xã hội. Hầu hết nông dân Việt Nam đều liên quan tới trồng trọt, gia đình nào không có ruộng thì ít nhất cũng có vườn, do đó đại đa số nông dân nước ta đều có hoạt động trồng trọt và đều có thu nhập từ trồng trọt. Thứ ba là vấn đề môi trường.

Trồng trọt chiếm không gian rộng lớn. Đất trồng trọt hiện có khoảng gần 12 triệu ha, lớn nhất trong toàn bộ hệ thống sản xuất nông nghiệp, hoạt động canh tác nên có tác động sâu rộng đến môi trường, từ chất lượng đất, nước, không khí đến đa dạng sinh học và cảnh quan sinh thái. Nếu chúng ta tổ chức quản lý, giữ gìn tốt thì môi trường an toàn, ngược lại sẽ tác động tiêu cực tới môi trường. Do vậy, trồng trọt có tác động tới diện rộng về không gian, bề mặt lãnh thổ.

Trong thời gian qua, tôi đánh giá ngành trồng trọt có sự phát triển rất nhanh, bền vững và hiệu quả. Thế hệ của chúng tôi đã chứng kiến một sự thay đổi toàn diện. Trước năm 90 của thế kỷ trước, đất nước còn thiếu đói, trông chờ viện trợ. Từng bước một, chúng ta đã đảm bảo an ninh lương thực trong mọi tình huống. Xuất khẩu nông sản Việt Nam đã trở thành một trong những cường quốc, lúa gạo tăng trưởng đi đôi tăng năng suất và chất lượng. Hiện diện tích canh tác lúa gạo khoảng hơn 3,9 triệu ha nhưng diện tích gieo trồng trên 7 triệu ha, do một năm chúng ta sản xuất được từ 2-3 vụ ổn định, năng suất trung bình trên 6 tấn/ha/vụ. Đặc biệt, chất lượng lúa gạo Việt Nam ngày càng cao, thể hiện qua giá lúa gạo xuất khẩu. Hiệu quả kinh tế từ ngành trồng trọt, lúa gạo là những minh chứng rõ ràng.

Cây thứ hai đó là cà phê - một trong những cây công nghiệp chủ lực và là biểu tượng thành công của nông nghiệp hàng hóa Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế. Cà phê được du nhập từ thời Pháp thuộc, năm 1857. Sau khi đất nước thống nhất năm 1975, Đảng, Nhà nước đã có chủ trương và tập trung đầu tư phát triển cà phê tại Tây Nguyên. Vượt qua muôn vàn khó khăn, thách thức, đến nay, chúng ta đã tạo dựng được vùng chuyên canh cây cà phê lớn, với trên 700 ngàn ha.

Thành công của cà phê Việt Nam không chỉ đến từ mở rộng diện tích mà chủ yếu nhờ có định hướng phát triển và tổ chức ngành hàng bài bản, ứng dụng tiến bộ khoa học - công nghệ, áp dụng sản xuất có chứng nhận để hội nhập quốc tế.

Bức tranh cây cà phê của Việt Nam rất sáng. Năng suất cà phê Việt Nam hiện đang đứng đầu thế giới với khoảng 3 tấn nhân/ha (thế giới bình quân 0,9 tấn/ha). Cây cà phê Việt Nam ngày càng phát triển vượt bậc, đặc biệt trong khoảng 10 năm trở lại đây, khi chúng ta triển khai thành công chương trình tái canh cây cà phê. Chỉ riêng 9 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu cà phê đã đạt con số 7,2 tỷ USD, ước cả năm sẽ cán đích 9 tỷ USD - một thành quả vượt bậc. Trước đây, chúng ta mới chỉ dám mơ ước và kỳ vọng ở con số 3,5 tỷ USD, bây giờ chúng ta đã bỏ xa con số đó rồi.

Thứ ba, cây ăn quả. Trong thời gian dài, ngành cây ăn quả đã kiên trì chuyển đổi cơ cấu giống thông qua ghép cải tạo và trồng thay thế, sản xuất rải vụ trái cây, đẩy mạnh chế biến sâu. Khoảng 10 năm trước, cây ăn quả xuất khẩu được khoảng 1,4 tỷ USD, tới nay, sau 9 tháng đầu năm 2025 đang ở con số 6,5 tỷ USD. Còn 3 tháng cuối năm lại ở giai đoạn vụ Tết, nhiều loại cây ăn quả tới thời điểm thu hoạch sẽ đưa con số xuất khẩu vượt xa, tôi ước cả năm nay sẽ đạt trên 8 tỷ USD.

Tôi luôn nghĩ, không phải lĩnh vực nào cũng tròn trịa nhưng riêng trồng trọt rất bền vững, căn cơ, bài bản và ngày càng ít tác động hơn tới môi trường. Chúng ta đồng thời đã đưa được trách nhiệm môi trường lâu dài đối với ngành trồng trọt.

Nhìn lại lĩnh vực trồng trọt, tôi đánh giá chúng ta luôn có định hướng phát triển phù hợp với từng giai đoạn cùng với hệ thống cơ chế chính sách rất đổi mới, khả thi, hiệu quả. Từ những chính sách lớn, chúng ta triển khai hiện thực hóa bằng các chương trình dự án cụ thể. Lúa gạo bắt đầu bằng cơ chế Khoán 10 cởi trói cho nông dân, tiếp đó đầu tư xây dựng hệ thống thủy lợi, đầu tư nghiên cứu phát triển giống mới năng suất chất lượng cao...

Năm 2013, triển khai đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp, 2 ngành hàng quan trọng là lúa gạo và cà phê được lựa chọn triển khai dự án chuyển đổi nông nghiệp bền vững (Dự án Vnsat) do Ngân hàng Thế giới tài trợ.

Lúa gạo tập trung ở ĐBSCL, chọn 8/13 tỉnh thực hiện dự án, đầu tư hạ tầng, xây dựng chuỗi liên kết, hoàn thiện gói kỹ thuật canh tác từ những điều đơn giản như "3 giảm 3 tăng", "1 phải 5 giảm"; đã góp phần thay đổi ngành hàng lúa gạo theo hướng năng suất, hiệu quả và bền vững… để đặt nền móng cho đề án phát triển bền vững một triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp bây giờ.

Đối với hợp phần cà phê, được triển khai ở cả 5 tỉnh Tây Nguyên; tập trung hỗ trợ đề án tái canh, phát triển cà phê đặc sản, cà phê cảnh quan; nhờ đó đã góp phần đưa năng suất cà phê từ 2,1 tấn lên 3 tấn/ha trong một thập niên vừa qua. 

Thứ hai, vai trò của khoa học công nghệ là then chốt. Trong lĩnh vực trồng trọt, chúng ta có hệ thống các viện nghiên cứu chuyên ngành, chuyên cây trải dài khắp đất nước, với bề dày lịch sử và đội ngũ cán bộ nghiên cứu hùng hậu, giàu kinh nghiệm, tận tâm, yêu nghề. Đặc biệt tính kế thừa rất cao, từng nấc từng nấc một, thế hệ sau kế thừa thế hệ đi trước, chắt chiu, học hỏi kiến thức của thế giới để tạo dựng thành hệ thống kiến thức của riêng mình. Chúng ta tự tin, tự hào đã chọn tạo được bộ giống lúa, bộ giống cây cà phê, cao su, chè… hàng đầu trong khu vực và thế giới; cùng với biện pháp canh tác, những gói kỹ thuật hoàn thiện như hiện nay.

Vừa qua, hai đề án Giảm phát thải ngành trồng trọt và Nâng cao sức khỏe đất và cây trồng được phê duyệt. Trước đó, 30/12/2023, Thủ tướng Chính phủ ký chiến lược phát triển ngành trồng trọt đến năm 2030, tầm nhìn 2050. Đó là những định hướng, chính sách cụ thể dẫn dắt cho ngành trồng trọt trong giai đoạn mới. Chúng ta tiếp cận không chỉ góc độ kinh tế mà còn hướng tới vấn đề trách nhiệm của ngành trồng trọt đối với bảo vệ môi trường bền vững. Chỉ chưa đầy 1 tháng sau khi đề án trồng trọt giảm phát thải được ban hành, dự thảo kế hoạch hành động đã được xây dựng, cho thấy quyết tâm rất lớn của Bộ Nông nghiệp và Môi trường trong triển khai định hướng phát triển nông nghiệp xanh, bền vững và phát thải thấp.

Ưu tiên hàng đầu trong kế hoạch hành động là xây dựng và ban hành gói kỹ thuật để chuyển giao cho các địa phương. Đây là nền tảng quan trọng giúp các tỉnh, thành có thể nhanh chóng triển khai thực tế trên đồng ruộng. Trước mắt, gói kỹ thuật nên tập trung vào các nhóm cây trồng chủ lực, vừa giúp tạo tác động lớn, vừa thuận lợi trong việc nhân rộng. Gói kỹ thuật cần kế thừa những kết quả đã được kiểm chứng trong các chương trình, dự án trước đây.

Khi triển khai các mô hình tại địa phương, cần lồng ghép hoạt động tập huấn và truyền thông ngay từ đầu, giúp nông dân hiểu, tin và sẵn sàng áp dụng. Mô hình phải thiết kế sao cho khi xây dựng xong có thể chuyển đổi sản xuất ngay trên diện rộng. Mục tiêu đến năm 2050 là 100% cây trồng chủ lực của Việt Nam áp dụng biện pháp canh tác giảm phát thải.

Còn nhớ khi bắt đầu triển khai thực hiện đề án tái canh cây cà phê, khi đó rất bộn bề. Bộ đặt mục tiêu tái canh khoảng 120.000 ha cà phê kém chất lượng, năng suất thấp, sức khỏe cây trồng kém. Tuy nhiên, thời gian đầu chưa có gói kỹ thuật đầy đủ, quy trình tái canh mới ban hành tạm thời nên áp dụng chưa hiệu quả, tỷ lệ cây chết sau trồng cao, thậm chí 2-3 năm sau trồng, cây vẫn bị tuyến trùng tấn công và gây hại…

Khó khăn là vậy, nhưng chúng ta không bỏ cuộc. Tập trung nghiên cứu, từng bước hoàn thiện quy trình, từ cải tiến bầu cây giống phải to hơn và đảm bảo đủ, cân đối dinh dưỡng, cải tạo đất cũ, tăng cường phân hữu cơ và các biện pháp giải độc cho đất.

Cùng với đó, một loạt nội dung, công việc được triển khai: đánh giá giống, phân tích đất tìm nguyên nhân, từ đó đưa các giải pháp về giống, cây giống; trồng luân canh, xen canh cây họ đậu để cải tạo, vệ sinh đất. Nơi nào cây cà phê còn khỏe, có thể ghép cải tạo. Đắk Lắk, Gia Lai trồng mới, Lâm Đồng triển khai ghép cải tạo…

Sau vài năm đã xây dựng và chuyển giao thành công các quy trình kỹ thuật tái canh phù hợp từng vùng, từng địa phương và mang lại kết quả ngoài mong đợi. Đến nay, chúng ta đã hoàn thành tái canh hơn 200.000 ha bằng giống cà phê mới năng suất, chất lượng cao; vượt chỉ tiêu kế hoạch đề ra.

Hay như thay đổi thói quen trồng xen canh trong vườn cà phê. Khi phong trào lên cao, các địa phương đua nhau trồng xen hồ tiêu, bơ, sầu riêng… vào vườn cà phê, dẫn đến cả cây trồng xen và vườn cà phê đều không đạt yêu cầu do mật độ khoảng cách không theo một quy trình chuẩn, dẫn đến sâu bệnh hại phát triển, hiệu quả thu được thấp…

Bộ lại tiếp tục giao cho Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên (WASI) nghiên cứu, ban hành quy trình trồng xen, bơ, hồ tiêu, sầu riêng trong vườn cà phê để thống nhất áp dụng; từ đó, cà phê, hồ tiêu, sầu riêng đã cho kết quả ấn tượng như hiện nay.

Như vậy để thấy, chúng ta luôn tôn trọng quy luật thực tế, bao gồm điều kiện tự nhiên và điều kiện xã hội, kể cả trình độ sản xuất, tính sẵn sàng của người nông dân. Trong nông nghiệp, phải đặc biệt dựa vào khoa học, nếu không thì sẽ rất khó thành công. Khi đã có định hướng đúng và có cơ sở khoa học vững chắc thì cần sự kiên trì, kiên định, quyết đoán và ứng xử linh hoạt

Nói về sự quyết đoán, có thể nhắc tới câu chuyện lúa gạo: từ cuối năm 2015, khi nhận định hạn mặn sẽ xảy ra ở ĐBSCL, chúng ta đã đưa ra một số giải pháp chỉ đạo, các địa phương cũng nỗ lực cố gắng để làm đập tạm, tích nước, dẫn nước nhưng năm đó vẫn thiệt hại hơn 1 triệu tấn thóc bởi đợt hạn mặn chưa từng thấy.

Đến năm 2019-2020, El Nino quay lại, khốc liệt hơn. Trước khi tổ chức Hội nghị sản xuất vụ đông xuân 2019-2020 cho các tỉnh ĐBSCL, Bộ NN-PTNT đã chỉ đạo thành lập tổ công tác gồm lãnh đạo Bộ, Cục Trồng trọt, Cục Bảo vệ Thực vật, Trung tâm Khuyến nông Quốc gia, Tổng cục Thủy lợi và các Viện nghiên cứu liên quan tới làm việc với từng tỉnh để nắm bắt tình hình và đề xuất phương án sản xuất ứng phó với hạn mặn. Tập quán canh tác ở đây là xuống giống nhiều trà: trà sớm, trà trung, trà muộn. Tiếp đó, các vùng ven biển, vùng đầu nguồn, thời vụ xuống giống khác nhau.

Khi đó chúng tôi nghĩ, mặn vào tháng 2, 3 là nặng, chủ yếu là vùng ven biển vào khoảng 50 km nặng nhất, vậy thì tại sao chúng ta không gieo sạ trước đi, khi mặn vào thì đã gặt xong rồi. Năm đó, chúng tôi đưa ra quyết định, tất nhiên là có cơ sở khoa học nhưng cũng rất táo bạo: thống nhất đẩy sớm thời gian xuống giống của 400.000 ha lúa của 8 tỉnh ven biển ở ĐBSCL, tính từ bờ biển vào khoảng 50 km. Bình thường khu vực này xuống giống vào tháng 11, năm đó quyết định phải gieo sạ xong trong tháng 10.

Gieo xong, anh em chúng tôi thường xuyên đi kiểm tra và thấy lúa phát triển rất tốt. Đặc biệt là trước Tết, chúng tôi vào thì bà con bắt đầu thu hoạch. Sau năm ấy, kể cả không hạn mặn chúng ta cũng tiếp tục triển khai đẩy sớm diện tích xuống giống lên, không những hiệu quả mà còn có thời gian chuẩn bị vụ hè thu. Chúng ta không mất cái gì, không phải đầu tư thêm, chỉ có lắng nghe, tập hợp tất cả thông tin. Chúng ta nghe nước, nghe thời tiết, giống, kỹ thuật, sâu bệnh… để đưa ra chỉ đạo đúng đắn. 

Một yếu tố nữa đóng góp, đó là vai trò của người nông dân Việt Nam. Với đức tính cần cù sáng tạo, nhiều mô hình thực tiễn cho thấy người nông dân mình rất căn cơ. Không chỉ giỏi ứng dụng mà khả năng quản lý, quản trị của nông hộ gắn với trách nhiệm môi trường, xã hội cũng rất tốt. Càng ngày bà con càng biết bồi bổ đất, không có những hiện tượng suy thoái đất, không có những bệnh trầm trọng.

Tôi đã tới những vườn sầu riêng của bà con ở Tiền Giang, bà con thuộc làu kỹ thuật, từng cây cắt tỉa ở đâu, chăm sóc như thế nào đều có cơ sở khoa học; hạn mặn cũng thế, người dân có “bài” của họ. Cây cà phê không chỉ năng suất, mà còn tham gia mô hình cà phê cảnh quan có cây che bóng. Những cách thức này không chỉ giúp giảm phát thải mà còn giúp tăng khả năng hấp thụ khí nhà kính. Khi có gói kỹ thuật chuẩn thì bà con rất nhanh, rất nhạy.

Tiếp đó, vai trò của các doanh nghiệp, hiệp hội trong liên kết sản xuất, chế biến đã tạo nên động lực cho ngành nông nghiệp trồng trọt đi đúng hướng, ngày càng khẳng định vai trò của nền nông nghiệp sản xuất hàng hóa.

Tới đây, có những cây trồng mà chúng ta đang kỳ vọng sẽ tạo nên cú hích cho ngành trồng trọt, như cây chuối và cây dứa - là cây trồng truyền thống nhưng rất tiềm năng, còn nhiều dư địa, nếu như chúng ta đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ, xây dựng chuỗi giá trị với sự dẫn dắt của các doanh nghiệp lớn, có uy tín.

Có được thành quả hôm nay, không thể không nhắc đến vai trò quan trọng của hợp tác quốc tế. Ngay từ rất sớm, chúng ta đã thiết lập quan hệ hợp tác sâu rộng, tranh thủ sự giúp đỡ rất hiệu quả từ nhiều quốc gia, nhiều tổ chức quốc tế trong đào tạo nguồn nhân lực, tăng cường năng lực nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, đầu tư cơ sở vật chất và thương mại nông sản.

Việt Nam có nền khí hậu, điều kiện tự nhiên đa dạng. Đặc thù này giúp chúng ta có hệ sinh thái cây trồng phong phú về chủng loại, có các loại cây nhiệt đới, ôn đới, cận nhiệt đới. Thời gian tới, thay vì phát triển diện rộng, nên đầu tư phát triển chiều sâu, nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và luôn đáp ứng 3 yếu tố: kinh tế - môi trường - xã hội.

Định hướng chiến lược đã rất rõ. Dư địa của chúng ta còn nhiều. Lúa gạo sẽ giữ diện tích trồng ổn định và sử dụng linh hoạt 3,5 triệu ha, nhưng cần tiếp tục nâng cao  giá trị và hiệu quả. Dư địa đầu tư thâm canh phát triển nhóm cây công nghiệp, cây ăn quả còn rất lớn, có lợi thế giá trị xuất khẩu cao, chu kỳ sản xuất ổn định, khả năng tích hợp công nghệ hiệ đại trong chế biến sâu, truy xuất nguồn gốc và giảm phát thải; đây sẽ là động lực để nông nghiệp Việt Nam tiếp tục bứt phá.